واقعه عاشورا (از نگاه آمار)
واقعه عاشورا ماجرای نبرد امام حسین(ع) در دهمین روز ماه محرم سال ۶۱ق. در سرزمین کربلا با سپاهیان یزید بن معاویه به فرماندهی عمر بن سعد که به شهادت آن حضرت، یاران و خویشاوندانش منجر شد. بازماندگان کاروان -زنان و فرزندان- به اسارت به کوفه و شام برده شدند. این واقعه نزد شیعیان اهمیت بسیاری دارد و آنان در نقاط مختلف جهان هر ساله به مناسبت این واقعه عزاداری می‌کنند و به ذکر فضایل امام حسین(ع) و شهیدان عاشورا می‌پردازند.
تعداد نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع)
نوشتار اصلی: نامه های کوفیان به امام حسین(ع)
مورّخان، آمار نامه‌هایی که در مکه به دست امام حسین(ع) رسید، گوناگون نوشته‌اند:
گروهی تعداد نامه‌ها را ۱۵۰ نامه نوشته‌اند که هر نامه متعلق به یک یا دو و یا چهار نفر بوده است.
طبری، تعداد نامه‌ها را حدود ۵۳ نامه دانسته است.
بلاذری ۵۰ نامه برشمرده است.
در کتاب لهوف و اعیان الشیعه تعداد نویسندگان نامه‌ها ۱۲ هزار نفر شمرده شده است. (هر نامه دربردارنده چندین امضا بوده است.)
گزارش ۱۵۰ نامه قائلان بیشتری دارد و برخی از منابع آن قدمت بیشتری دارند.
در کوفه
بیعت کنندگان با حضرت مسلم
تعداد کوفیان بیعت کننده با مسلم بن عقیل نیز در منابع تاریخی متفاوت نقل شده است.
بسیاری از منابع، آمار بیعت کنندگان را ۱۸هزار نفر نوشته‌اند.
برخی ۱۲هزار نفر[۶]نوشته‌اند.
در خبری به نقل از امام باقر(علیه‌السلام) آمار بیعت کنندگان ۲۰ هزار نفر بیان شده است.
ابن اعثم و خوارزمی بیش از ۲۰ هزار نفر،
ابن شهرآشوب ۲۵ هزار نفر،
ابن قتیبه و ابن عبد ربه بیش از ۳۰ هزار نفر،و ابن عساکر و ابن نما حلی به نقل از شعبی، ۴۰ هزار نفر گزارش کرده‌اند.
در گزارشی، زید بن علی در پاسخ سلمه بن کهیل بیعت‌کنندگان با جدش امام حسین(ع) را هشتاد هزار نفر ذکر کرده است[۱۲] که به نظر می‌رسد این رقم نزدیک به تعداد افرادی است که آمادگی خود را برای جنگ با سپاه یزید اعلام کردند.
گزارش طبری از ابومِخنَف که ۱۸هزار نفر را گزارش کرده است، از اعتبار بیشتری برخوردار است، به ویژه آن که منابع کهن دیگر نیز این آمار را تأیید کرده‌اند.
کوفیان آماده برای نبرد
در برخی گزارش‌ها آمده است که آمار کوفیان آماده برای جنگ با لشکر یزید ۱۰۰هزار نفر بودند.
قیام کنندگان همراه مسلم
ابوالفرج اصفهانی می‌نویسد: هنگام خروج مسلم، کوفیان نزد وی اجتماع کردند تا آن جا که مسجد و بازار کوفه از جمعیت پر شد.
ابن سعد و ذهبی، همراهان مسلم را در قیام کوفه، ۴۰۰ نفر،
طبری و شیخ مفید ۴هزار نفر
ابن اعثم، مسعودی و خوارزمی، ۱۸هزار یا بیشتر،
ابن شهرآشوب، ۸هزار نفر
و ابن حجر عسقلانی ۴۰ هزار نفر نوشته‌اند.
گزارش طبری از ابومخنف و شیخ مفید، یعنی ۴ هزار نفر از اعتبار بیشتری برخوردار است.
محاصره کنندگان مسلم
در جریان دستگیری مسلم توسط نیروهای حکومت کوفه، برخی منابع، تعداد افرادی را که مأمور انجام این کار شده بودند، ۶۰ یا ۷۰ نفر و برخی دیگر ۱۰۰ نفر یا ۳۰۰ نفرنوشته‌اند.
مدت حرکت امام
قیام امام حسین(ع) از روزی که بیعت با یزید را نپذیرفت تا روز عاشورا ۱۷۵ روز به طول انجامید که از این زمان، ۱۲ روز در مدینه و ۴ ماه و ۱۰ روز در مکه و ۲۳ روز در راه مکه تا کربلا و ۸ روز در کربلا (دوم تا دهم محرم الحرام) سپری شد.
تعداد منزل‌های بین راه
امام حسین(ع) ۱۸ منزلگاه میان مکه و کوفه (حدود ۴۳۰ کیلومتر) را برای رسیدن به کربلا پشت سر گذاشت. فاصله میان هر دو منزلگاه بین ۳ تا ۵ فرسخ (۱۶ تا ۲۷ کیلومتر) بود.
آمار اصحاب امام حسین(علیه‌السلام)
متاسفانه هیچ شیوه‌ای برای دست یافتن به آمار دقیق و حقیقی یاران امام حسین(علیه‌السلام)، وجود ندارد و مستندات و مدارک دست اول یعنی شاهدان عینی تعداد یاران امام(علیه‌السلام) را گوناگون نقل کرده‌اند و نیز در ثبت و ضبط نام افراد در منابع تاریخ و حدیث، از نظم و قاعده مشخصی پیروی نشده است و گاه یک نفر به اعتبار اسم، کنیه، نام پدر یا مادر و یا حتی با مشخصات تیره و تبار، به چند شکل ثبت شده است و از سوی دیگر تعداد یاران امام حسین(علیه‌السلام) در همه مراحل قیام، ثابت نبوده، بلکه عده‌ای از کاروان امام جدا و عده‌ای به آن می‌پیوستند.
با توجه به آنچه گفته شد برای آنکه تا حد امکان، گزارش روشنی در این باره ارائه شود، آمار اصحاب امام(علیه‌السلام) در چهار مقطع زمانی و مکانی از مراحل قیام، بررسی و ارائه می‌شود:
هنگام خروج از مدینه
بسیاری از منابع، هیچ سخنی از تعداد همراهان امام(علیه‌السلام) به میان نیاورده‌اند. تنها رقمی که در این باره وجود دارد، در روایت شیخ صدوق از امام صادق(علیه‌السلام) است که در آن تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین(علیه‌السلام) هنگام خروج از مدینه، ۲۱ نفر گزارش شده است.
هنگام خروج از مکه
ابن سعد و ابن عساکر تعداد همراهان امام(علیه‌السلام) را ۶۰ نفر از کوفیان و ۱۹ نفر از بنی هاشم (مرد، زن و کودک) نوشته‌اند.
ابن اعثم، خوارزمی، محمد بن طلحه شافعی، اربلی و ابن صباغ مالکی همراهان امام(علیه‌السلام) را هنگام خروج حضرت از مکه ۸۲ نفر نوشته‌اند.
ابن قتیبه دینوری و ابن عبد ربه از زبان مسلم بن عقیل هنگام شهادتش (که مصادف با زمان خروج امام(علیه‌السلام) از مکه بوده) همراهان امام حسین (علیه‌السلام) از زن و مرد را، ۹۰ نفر نوشته‌اند.
ابن کثیر، همراهان امام(علیه‌السلام) را نزدیک به ۳۰۰ نفر نوشته است.
در کربلا (پیش از عاشورا)
عمّار دهنی به نقل از امام باقر(ع) یاران امام حسین(ع) را هنگام ورود به کربلا ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) ذکر کرده است.
برخی مورخان ۸۹ نفر نوشته‌اند، با این توضیح که ۵۰ نفر اصحاب امام، ۲۰ نفر از از سپاه دشمن (که به امام پیوستند) و ۱۹ نفر از اهل بیت امام (علیهم السلام).[۳۰] وی پیش از این، تعداد سواران امام را ۳۲ نفر در مسیر کربلا نوشته است.
یعقوبی اصحاب و اهل بیت امام را ۶۲ یا ۷۲ نفر گزارش کرده است.
مسعودی تنها مورخی است که آمار اصحاب امام را هنگام روانه شدن به کربلا به همراه سپاه حرّ، ۵۰۰ سوار و حدود ۱۰۰ پیاده نوشته است.
ابن شهر آشوب تعداد یاران امام را در کربلا (پیش از عاشورا) ۸۲ نفر نوشته است.
ابن أبار بَلَنْسی[۳۵] (م ۶۵۸ ق) بیش از ۷۰ نفر پیاده و سواره نوشته است.
از مجموع گزارش‌های دیگر، این نتیجه را می‌توان گرفت که یاران امام بین ۷۰ تا ۹۰ نفر بوده‌اند.
روز عاشورا
مشهورترین و پرگوینده‌ترین قول، ۷۲ نفر است. ابومِخنَف به نقل از ضحاک بن عبدالله مشرقی، یاران امام حسین(ع) را در روز عاشورا ۷۲ نفر (۳۲ نفر سواره و ۴۰ پیاده) نوشته است.
گزارش حصین بن عبدالرحمن از سعد بن عبیده که سپاه امام(علیه‌السلام) را نزدیک به ۱۰۰ نفر دانسته است.
طبری از ابومخنف از قول زید بن علی، یاران امام(علیه‌السلام) را ۳۰۰ نفر نوشته است.
قاضی نعمان مغربی، کم‌تر از ۷۰ نفر را نیز گفته است.
مسعودی نویسنده کتاب اثبات الوصیه ۶۱ نفر نوشته است.
خوارزمی (بنابر روایتی) ۱۱۴ نفر نوشته است.
سبط ابن جوزی، ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) نوشته است.
ابن حجر هیتمی (م ۹۷۴ ق)، بیش از ۸۰ نفر (هشتاد و چند نفر) نوشته است.
گزارش ۷۲ نفر به اعتبار قدمت و اعتبار منابع و نیز کثرت ناقلان آن، قابل اعتمادتر است.
آمار لشکر عمر سعد
تعداد سپاه
برخی منابع، نام فرماندهان سپاه دشمن را با تعداد افراد تحت فرمان شان، به تفصیل گزارش کرده و مجموع آن را ۲۲ هزار نفر نوشته‌اند.
شیخ صدوق بنا بر دو روایت از امام صادق و امام سجاد(علیهما السلام) آمار لشکر عبیدالله را ۳۰ هزار نفر نوشته است.
مسعودی، صاحب کتاب اثبات الوصیه ۲۸ هزار نفر گزارش کرده است.
طبری شیعی ۱۴ هزار نفر نگاشته است.
ابن شهر آشوب ۳۵ هزار آمار داده، اما هنگام گزارش نام فرماندهان هر بخش، تعداد افراد تحت فرمان آنان را در مجموع، ۲۵ هزار نفر نوشته است.
سبط ابن جوزی ۶ هزار نفر نگاشته است.
گزارش دیگری آمار سپاه دشمن را تا روز ششم محرم، ۲۰ هزار نفر نوشته است.
ابن عنبه ۳۱ هزار نفر گزارش کرده است.
ملا حسین کاشفی ۳۲ هزار و ۱۷ هزار را نیز گزارش کرده است.
به نظر می‌رسد گزارش قابل اعتماد در این باره، روایت شیخ صدوق از امام صادق و امام سجاد(علیهما السلام)، یعنی ۳۰ هزار نفر باشد.
آمار کشته ها
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) و به پیروی از او، محمد بن فتّال نیشابوری (م ۵۰۸ ق) تعداد کشته‌های دشمن را توسط برخی از اصحاب امام(علیه‌السلام)، چنین نوشته‌اند:
حرّ بن یزید: ۱۸ نفر،
زهیر بن قین: ۱۹ نفر،
حبیب بن مظاهر: ۳۱ نفر،
عبدالله بن ابی عروه غِفاری: ۲۰ نفر،
بُریر بن خُضَیر: ۳۰ نفر،
مالک بن انس کاهلی: ۱۸ نفر،
یزید بن زیاد بن مهاصر کندی (ابوالشعثاء): ۹ نفر،
وَهْب بن وَهْب (یا عبدالله بن عمیر کلبی) : ۷ (یا ۸) نفر،
نافع بن هلال: ۱۳ نفر،
عبدالله بن مسلم بن عقیل: ۳ نفر،
علی اکبر(علیه‌السلام): ۵۴ نفر،
قاسم ابن الحسن(علیهما السلام): ۳ نفر.
طبق این گزارش، تعداد کشته‌های دشمن توسط برخی از سپاهیان امام(علیه‌السلام)، ۲۲۵ (یا ۲۲۶) نفر است.
ابن شهر آشوب، آمار کشته‌های دشمن را بیش از آمار شیخ صدوق نوشته است. برای نمونه، او تعداد کشته شدگان توسط افراد نام برده را چنین گزارش کرده است:
حُرّ بیش از ۴۰ نفر،
حبیب بن مظاهر ۶۲ نفر،
زهیر بن قین ۱۲۰ نفر،
حجاج بن مسروق ۲۵ نفر،
عون بن عبدالله بن جعفر ۲۱ نفر،
علی اکبر ۷۰ نفر
و عبدالله بن مسلم بن عقیل ۹۸ نفر.
آمار شهدا
نوشتار اصلی: شهدای کربلا
برخی از نویسندگان تلاش بسیاری برای ارائه فهرستی کامل و دقیق از شهدای کربلا کرده‌اند، اما به دلایل محدودیت‌های موجود در منابع تحقیقی، موفق به ارائه آمار کاملا دقیق و حقیقی نشده‌اند.
مجموع شهدا
مشهورترین گزارش در این باره، ۷۲ نفر است.
فضیل بن زبیر از اصحاب امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) آمار شهدا را از آغاز تا پایان نهضت (حتی با احتساب مجروحانی که بعداً شهید شدند)، ۱۰۶ نفر (۲۰نفر بنی هاشم و ۸۶ نفر اصحاب) نوشته است.
ابومخنف به نقل از زحر بن قیس تعداد شهدا (به جز امام حسین(علیه‌السلام)) را ۷۸نفر گفته است[۶۰] اما مورّخان دیگر، طبق گزارش زحر، آمار شهدا را ۳۲ نفر[۶۱] و ۷۰ نفر[۶۲](سواره)، و نیز ۷۷نفر،[۶۳] و یا ۸۲ نفر[۶۴] و ۸۸ نفر[۶۵] نوشته‌اند.
بلخی (م ۳۲۲ ق) و مسعودی تعداد شهدا را ۸۷ نفر نگاشته‌اند.
علامه سید محسن امین، اسامی شهدای نهضت عاشورا (از آغاز تا پایان) را تا ۱۳۹ نفر نگاشته است.
شیخ محمد مهدی شمس الدین با بحث تحلیلی که در این باره ارائه کرده است، تعداد آنان را کمی بیش از ۱۰۰ نفر دانسته است.
شیخ ذبیح الله محلاتی این آمار را از آغاز تا پایان نهضت و حتی با احتساب شهادت عبدالله بن عفیف در زمان حضور اسرا در کوفه تا ۲۲۸ نفر رسانده است.
نویسنده دیگری گزارش شهادت ۱۸۲ نفر از شهدا را از آغاز تا پایان نهضت عاشورا نگاشته است.
به نظر می‌رسد قول ۷۲ نفر، با توجه به کهن بودن منابع آن و نیز شهرت آن، قابل پذیرش‌تر از اقوال دیگر است.
بنی هاشم
گزارش منابع درباره آمار شهدای بنی هاشم، بسیار متفاوت است تا آن جا که از ۹ تا ۳۰ نفر نوشته‌اند. مشهورترین گزارش که در بسیاری از منابع منعکس شده، ۱۷ نفر است. که برخی از این نقل‌ها در قالب روایت از ائمه(ع)است.
در کهن‌ترین نص تاریخی، آمار شهدای بنی هاشم با احتساب مسلم بن عقیل و امام حسین(ع) ۲۰ نفر آمده است.
آمارهای متعدّد دیگر در این باره آمده است که تعداد ایشان را از ۹ نفر، تا ۳۰ نفر گفته‌اند.
در مجموع، با توجه به شهرت گزارش ۱۷ نفر و قدمت و کثرت منابع آن، این قول قابل پذیرش‌تر است، به ویژه آن که ـ چنان که گذشت ـ این رقم در روایات ائمه اطهار(علیهم السلام) نیز آمده است.
مادران شهدا
مادران ۸ تن از شهدا، در روز عاشورا در کربلا حضور داشتند و شاهد شهادت فرزندانشان بودند:
رباب مادر علی اصغر،
حضرت زینب، مادر عون بن عبدالله بن جعفر،
رمله مادر قاسم بن حسن(ع)،
بنت شلیل الجلیلیه مادر عبدالله بن حسن،
رقیه بنت علی(ع) مادر عبدالله بن مسلم،
عبده بنت عمرو بن جناده مادر محمد بن ابی سعید بن عقیل،
ام وهب مادر وهب.
همچنین بر اساس برخی روایات، لیلا، مادر علی اکبر(ع) که البته حضور ایشان در کربلا ثابت نشده است.
شهدایی که به سن بلوغ نرسیده بودند
در کربلا، ۵ کودک و نوجوان شهید شدند که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند:
علی اصغر،
عبدالله بن حسن،
محمد بن ابی سعید بن عقیل،
قاسم ابن الحسن(ع)،
عمرو بن جناده الانصاری
اسیرانی از یاران امام حسین(ع)
۲ تن از یاران امام حسین(ع)، ابتدا به اسارت در آمدند و سپس به شهادت رسیدند، که این دوتن عبارتند از: سوار بن منعم، منعم بن ثمامه صیداوی
یارانی که بعد از امام حسین(ع) به شهادت رسیدند
چهار تن از یاران امام حسین(ع)، پس از او به شهادت رسیدند:
سعد بن الحرث و برادرش ابوالحتوف،
سوید بن عمرو بن ابی مطاع خثعمی (که زخمی شده بود)
محمد بن ابی سعید بن عقیل
یارانی که در حضور پدرشان به شهادت رسیدند
چند تن از یاران امام حسین(ع) در حضور پدرشان به شهادت رسیدند:
علی اکبر
علی اصغر
عمرو بن جناده
عبدالله بن یزید
مجمع بن عائذ
عبدالرحمان بن مسعود
ترکیب قبیله‌ای سپاه امام حسین(ع)
یکی از محققان معاصر، فهرستی ۱۰۴ نفره از ترکیب قبیله‌ای شهدای بنی هاشم و غیر آنان از آغاز نهضت به شرح ذیل آورده است:
هاشمیان و موالی آنان (با احتساب مسلم بن عقیل) : ۲۶ نفر،
اسدیان : ۷ نفر،
هَمْدانیان: ۱۴ نفر،
مَذْحِجیان: ۸ نفر،
انصار: ۷ نفر،
بَجَلیان و خثعمیان: ۴ نفر،
کنده: ۵ نفر،
غِفاریان: ۳ نفر،
کلبیان: ۳ نفر،
اَزْدیان: ۷ نفر،
عبدیان: ۷ نفر،
تیمیان: ۷ نفر،
طائی ها: ۲ نفر،
تغلبیان : ۵ نفر،
جُهَنیان: ۳ نفر،
تمیمیان: ۲ نفر،
افراد متفرقه: ۳ نفر.
شهیدان در حمله اول
برخی مآخذ، تعداد شهدای یورش نخست سپاه دشمن را بر یاران امام بیش از ۵۰ نفر نوشته‌اند.
آمار اسب تازندگان بر بدن امام(علیه‌السلام)
برخی منابع، تنها به جریان اسب تازاندن بر بدن مطهر امام(علیه‌السلام) اشاره داشته و تعداد افراد آن را بیان نکرده‌اند،اما بسیاری از آنها تعداد ۱۰ نفر را نوشته‌اند.
زخم‌های بدن امام(علیه‌السلام)
مورخان تعداد زخم‌ها و جراحاتی را که بر پیکر پاک امام وارد شده است، گوناگون نوشته‌اند.
از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت فرمود: تعداد زخم‌های امام(علیه‌السلام) ۳۳ زخم نیزه و ۳۴ ضربه شمشیر بوده است و در روایت دیگری از ایشان، ۳۳ زخم نیزه و ۴۴ زخم شمشیر و تیر و باز در روایت دیگری از آن حضرت بیش از هفتاد ضربه شمشیر نقل شده است.
در روایتی از امام باقر(ع) تعداد جراحات وارده بیش از ۳۲۰و در خبر دیگری، ۶۳ ضربه شمشیر یا نیزه و یا تیر نقل شده است.
در روایتی از امام سجاد(ع) تعداد جراحات ۴۰ ضربه شمشیر و زخم نیزه نقل شده است.
برخی منابع بیش از ۱۱۰ پارگی در اثر اصابت تیر، نیزه و ضربه شمشیر در بدن یا لباس حضرت نوشته‌اند.
منابعی، ۱۲۰ ضربه شمشیر، تیر و سنگ را نیز نوشته‌اند.
ابن سعد ۳۳ زخم نوشته است.
علی بن محمد عمری و ابن عنبه (م ۸۲۸ ق) ۷۰ زخم[۸۷] و سید ابن طاووس، ۷۲زخم نوشته‌اند.
به نظر می‌رسد که تعداد جراحات، بیش از ۱۰۰ زخم بوده است. گزارش‌هایی که می‌گوید آن قدر تیر بر بدن امام(علیه‌السلام) اصابت کرده بود که بدنش پوشیده از تیر شده بود، مؤید همین قول است.
خانواده‌ها
برخی نویسندگان معاصر از حضور ۳ خانواده در کربلا خبر داده‌اند:
جناده بن کعب بن حرث (حارث) سلمانی انصاری،
عبدالله بن عمیر کلبی.
مسلم بن عوسجه.
بررسی این موضوع نشان می‌دهد که سند معتبری مبنی بر حضور خانواده مسلم بن عوسجه وجود ندارد. البته برخی منابع تنها حضور کنیز او را گزارش کرده‌اند.
صحابه شهید
در میان یاران امام حسین(ع) چند نفر از اصحاب پیامبر اکرم(ص) بوده‌اند.
فضیل بن زبیر ۶ نفر و مسعودی، ۴ نفر از شهدا را از انصار و اصحاب دانسته‌اند.
اما برخی نویسندگان معاصر،از ۵ نفر دیگر، یعنی:
انس بن حارث کاهلی،
حبیب بن مظاهر،
مسلم بن عوسجه اسدی،
هانی بن عروه مرادی
عبدالله بن یقطر نام برده‌اند.
سرهای بریده شهدا
درباره تعداد سرهای مطهر شهدای کربلا که توسط سپاه عمر سعد از پیکرهایشان جدا شد، منابع تاریخی یکسان سخن نگفته‌اند:
بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی و ابن نما، آمار سرها را ۷۲ سر به جز سر امام(علیه‌السلام) نوشته‌اند.
دینوری در گزارش مربوط به توزیع سرها بین قبایل، ۷۵ سر و بلاذری به نقل از ابومخنف ۸۲ سر نگاشته است.
سبط ابن جوزی به نقل از هشام کلبی، ۹۲ سر نوشته است.
سید ابن طاووس و محمد بن ابی طالب موسوی ۷۸ سر گزارش کرده‌اند.
طبری و ابن شهر آشوب به نقل از ابومخنف و ابن صباغ مالکی تعداد سرهایی را که نزد عبیدالله بن زیاد برده شده است، ۷۰ سر گزارش کرده‌اند.
به نظر می‌رسد قول نخست به لحاظ قدمت قائلان آن، از اعتبار بیشتری برخوردار باشد.
نحوه توزیع سرهای شهدا بین قبایل به این صورت بود:
قیس بن اشعث رییس بنی کنده ۱۳ سر
شمر بن ذی الجوشن رییس هوزان ۱۲ سر
قبیله بنی تمیم ۱۷ سر
قبیله بنی اسد ۱۷ سر
قبیله مذحج ۶ سر
اشخاص از قبایل دیگر ۱۳ سر.
این سرها را به عنوان غنیمت می‌گرفتند تا با با دادن سرها به ابن زیاد پاداش بگیرند.
موالی شهید
فضیل بن زبیر، شهدای موالی امام حسین(علیه‌السلام) را ۳ نفر و ابن سعد و طبری ۲ نفر نوشته‌اند. وی ۱ نفر را نیز به عنوان غلام حمزه بن عبدالمطلب از شهدا نوشته است.
ابن شهر آشوب در این باره می‌نویسد: ۱۰ نفر از موالی حسین(علیه‌السلام) و ۲ نفر از موالی امیرالمؤمنین(ع) در کربلا شهید شدند.
محقق دیگری، تعداد موالی شهید را ۱۵ نفر نوشته است.
مجروحان سپاه امام(علیه‌السلام)
الف ـ تنها مجروحی که جان سالم بدر برد. به گفته مورخان، حسن بن حسن بن علی(ع) (حسن مُثَنّی) بود.
ب ـ مجروحانی که بعدها شهید شدند، سه نفر بودند:
سوار بن حمیر جابری،
عمرو بن عبدالله هَمْدانی جنُدُعی
مُرَقَّع بن ثمامه اسدی.
اسرا و بازماندگان
مردان
جست وجو و بررسی منابع کهن حاکی از آن است که بازماندگان مرد از حادثه کربلا افراد ذیل بوده‌اند:
امام سجاد(علیه‌السلام)
امام باقر(علیه‌السلام)
عمر بن حسین
محمد بن حسین بن علی
زید بن حسن،
عمرو بن حسن
محمد بن عمرو بن حسن.
دو فرزند جعفر
عبدالله بن عباس بن علی
قاسم بن عبدالله بن جعفر
قاسم بن محمد بن جعفر
محمد بن عقیل اصغر
عقبه بن سمعان، غلام رَباب،
غلام عبدالرحمن بن عبد ربّه انصاری،
مسلم بن رباح غلام امیرالمؤمنین
علی بن عثمان مغربی.
زنان
ابن سعد تعداد زنان اهل بیت را که اسیر شدند ۶ نفر،قاضی نعمان مغربی ۴ نفر و ابوالفرج اصفهانی ۳ نفر دانسته است. نام این زنان عبارت است از:
دختران امیرالمؤمنین(ع)
زینب
فاطمه
ام کلثوم
امّ حسن
دختران امام حسین(ع)
فاطمه
سکینه
فاطمه صغری
رَباب (همسر امام و مادر سکینه و عبدالله رضیع)
و امّ محمد[۱۴۱](دختر امام حسن(ع) و همسر امام سجاد(ع)
زنانی که به گونه‌ای با نهضت امام(علیه‌السلام) همکاری داشتند
ماریه[۱۴۲] (دختر سعد یا منقذ عبدیه که منزلش محل تجمع گروهی از شیعیان بصره بود)،
طوعه[۱۴۳]. (کنیز اشعث بن قیس که مسلم بن عقیل را زمانی که در کوچه‌های کوفه تنها مانده بود، به خانه‌اش پناه داد)،
دیلم یا دلهم (همسر زهیر بن قین که همسر خود را تشویق به پیوستن به سپاه امام حسین(علیه‌السلام) کرد)
زنی از کوفیان که لباس و مقنعه برای اسرای اهل بیت فراهم کرد.
زنان معترض
در مجموع ۵ زن در جریان نهضت عاشورا به عملکرد سپاه یزید اعتراض کردند:
ام عبدالله (دختر حرّ بدی کندی، همسر مالک بن نُسَیر).اعتراض او به این سبب بود که شوهرش جبه کلاه دار (=بُرْنُس) متعلق به امام را غارت کرده بود.
صفیه دختر عبدالله بن عفیف ازدی،او زمانی که پدرش در محاصرۀ عوامل ابن زیاد بود، به دفاع از او پرداخت.
زنی از قبیله بنی بکر بن وائل، هنگامی که لشکر عمر سعد مشغول غارت خیمه‌ها شدند، او به این کار اعتراض کرد.
نوار، (همسر یا دختر کعب بن جابر بن عمرو ازدی)او به همراهی شوهرش با لشکر عمر سعد در مقابله با امام حسین و کشتن بریر بن خضیر اعتراض کرد
نوار (دختر مالک بن عقرب حضرمی، همسر خولی). او به شوهرش به خاطر آوردن سر امام حسین به خانه و اظهار شادی‌اش از این که چیزی به خانه آورده است که در آن بی‌نیازی از روزگار است، اعتراض کرد.
زن شهید
در کربلا، یک زن در رکاب اباعبدالله(ع) به شهادت رسید. این زن ام وهب نام داشت که همسر عبدالله بن عمیر کلبی بود.
مدت حرکت از کربلا تا شام
تعداد منزلگاه‌های میان کوفه تا شام که اهل بیت(ع) در حال اسارت از آنها گذر کردند ۱۴ منزلگاه بود.
مدت اقامت و عزاداری اهل بیت(ع) در شام
برخی همانند ابن اعثم، شیخ مفید و به پیروی از او شیخ طبرسی با تعبیر سر بسته «چند روز» از مدت زمان اقامت اسرای کربلا سخن گفته‌اند.
ابن سعد، طبری، خوارزمی (به نقل از ابومخنف)، ابن عساکر، سبط ابن جوزی، ابن کثیر و مجلسی مدت برپایی عزاداری در شام توسط اهل بیت(علیهم السلام) و زنان خاندان معاویه را ۳ روز می‌دانند.
قاضی نعمان مغربی (م ۳۶۳ ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در شام ۴۵ روز نوشته است.
سید ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در زندان دمشق به مدت یک ماه پذیرفته است.
عمادالدین طبری (زنده تا ۷۰۱ ق) و مجلسی (در جای دیگر) می‌نویسند: اهل بیت(ع) ۷ روز عزاداری کردند. مجلسی می‌افزاید که روز هشتم، یزید آنان را خواست و بعد از استمالت و دل جویی از آنان، ترتیب بازگشت‌شان را به مدینهفراهم کرد.
گزارش‌های اقامت یک ماه و نیز ۴۵روز از قوت چندانی برخوردار نیست، چون قائلان به آن متفرد هستند، و از آنجا که زنان خاندان معاویه عزاداری اهل بیت را مشاهده کرده و به حقانیت آنان پی بردند، از روز پنجم با آنان هم سو شدند و آنان نیز مشغول عزاداری شدند. بنابراین، در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که اهل بیت(ع) از آغاز ورود به شام در نهایت بیش از ۱۰ روز در شام اقامت نداشتند.
